“ MEN HỎA BIẾN”
“Men hỏa biến” theo cách gọi thông thường là loại men được tạo ra do sự biến đổi của nhiệt trong quá trình nung (hoả biến). Dưới góc độ khoa học, men hoả biến được tạo ra từ nhiều cấu tử, trong đó có các oxit đa hoá trị dễ chuyển đổi theo nhiệt độ và môi trường nung khác nhau, tạo màu sắc và các đường vân khác nhau. Các oxit hay dùng điển hình như: oxit sắt, oxit titan, oxit đồng… Sự khắt khe trong kỹ thuật chế tạo tạo ra những đường vân uốn lượn tựa như chuyển động của ánh lửa trên bề mặt sản phẩm. Có thể nói, đây là dòng men hội tụ những tinh hoa, nghệ thuật của ngành công nghiệp gốm sứ.
Để làm ra được loại men này, nguyên liệu luôn được chọn lựa kỹ càng. Nguyên liệu được chọn từ nhiều vùng, miền khác nhau, trong đó thị trường nguyên liệu lớn và cung cấp chủ yếu cho ngành công nghiệp gốm sứ nói chung, dòng men hoả biến nói riêng này là Trung Quốc, nổi tiếng với loại men Thiên Mục. Ngoài ra, một dòng men cũng nổi tiếng, có nguyên liệu và cơ chế giống như men hoả biến là men gốm Raku của Nhật Bản. Ở nước ta, tại các cở sở sản xuất gốm sứ mỹ nghệ và các làng nghề, dòng men này cũng được nghiên cứu sản xuất, bước đầu đã được người tiêu dùng quan tâm và đánh giá cao. Các nghệ nhân ở làng nghề Bát Tràng, Bình Dương… đã tạo ra nhiều sản phẩm độc đáo, có tính mỹ thuật cao và được khách hàng ưa chuộng.
Quá trình nung men hoả biến được nghiên cứu, khảo sát ở nhiều nhiệt độ và môi trường nung khác nhau. Sự thay đổi môi trường nung oxi hoá hoặc khử ảnh hưởng trực tiếp đến màu sắc, bề mặt, tính chất của lớp men trên sản phẩm. Thông thường, men hoả biến được nung trong môi trường khử, sự biến đổi số oxi hoá của các oxit đa hoá trị trong môi trường khử được thể hiện như sau:
VD: Fe+3 => Fe+2 => Fe
Sự thay đổi số oxi hoá của sắt trong môi trường nung dẫn đến sự thay đổi màu sắc của lớp men từ màu nâu đỏ (Fe+3) đến màu màu xanh nhạt (Fe+2) đến ánh kim loại (Fe). Sự biến đổi màu này diễn ra liên tục, từ từ, tạo nên sự đậm nhạt khác nhau ở các vị trí trên sản phẩm. Hoặc ở các sản phẩm khác nhau tráng cùng một loại men, do vị trí trong lò nung khác nhau nên bề mặt men nhận được tác động khác nhau từ ngọn lửa và dòng không khí nóng với tính chất khử đậm nhạt khác nhau.
Như vậy, chính sự thay đổi nhiệt, môi trường (khử - oxi hóa) trong quá trình nung tạo ra màu sắc đậm nhạt, vân hoa một cách ngẫu nhiên làm cho sản phẩm có tính độc đáo, tạo bất ngờ cho chính người làm gốm (người thợ cũng hồi hộp, bất ngờ vì mở lò mới biết sản phẩm có hoa văn màu sắc như thế nào). Do đó, sản phẩm sử dụng men hoả biến luôn đa dạng và mang tính “độc”, bởi lẽ với sản phẩm men hỏa biến, không bao giờ có hai sản phẩm giống nhau 100%. Đây chính là ưu điểm, đồng thời cũng là nhược điểm của dòng men này. Để sản xuất loại men này, mong muốn của người sản xuất là khống chế và chế tạo được sản phẩm có màu sắc và hoa văn theo ý mình. Qua nghiên cứu lý thuyết và thực tế thử nghiệm, đến nay khi sản xuất men hoả biến có thể ổn định được tính chất cơ lý hóa của men, còn về màu sắc và vân hoa của men chỉ mang tính định hướng một cách tương đối (dự đoán được xu hướng màu sắc vào vân hoa), chứ không chắc chắn về trạng thái màu sắc và vân hoa của sản phẩm.
Qua một thời gian tìm hiểu, nghiên cứu, đội ngũ kỹ thuật của Công ty TNHH Ceratech đã thử nghiệm thành công một số bài men và quy trình nung có khả năng định hướng về màu sắc và vân hoa khá tốt, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình áp dụng vào sản xuất.
Bề mặt men sáng, bóng, không có lỗi như bọt khí, sôi rỗ, màu sắc và hoa văn có thể dự đoán trước tương đối chính xác.
Thực hiện bài viết: Kỹ sư Vũ Thùy Trang.
Để làm ra được loại men này, nguyên liệu luôn được chọn lựa kỹ càng. Nguyên liệu được chọn từ nhiều vùng, miền khác nhau, trong đó thị trường nguyên liệu lớn và cung cấp chủ yếu cho ngành công nghiệp gốm sứ nói chung, dòng men hoả biến nói riêng này là Trung Quốc, nổi tiếng với loại men Thiên Mục. Ngoài ra, một dòng men cũng nổi tiếng, có nguyên liệu và cơ chế giống như men hoả biến là men gốm Raku của Nhật Bản. Ở nước ta, tại các cở sở sản xuất gốm sứ mỹ nghệ và các làng nghề, dòng men này cũng được nghiên cứu sản xuất, bước đầu đã được người tiêu dùng quan tâm và đánh giá cao. Các nghệ nhân ở làng nghề Bát Tràng, Bình Dương… đã tạo ra nhiều sản phẩm độc đáo, có tính mỹ thuật cao và được khách hàng ưa chuộng.
Quá trình nung men hoả biến được nghiên cứu, khảo sát ở nhiều nhiệt độ và môi trường nung khác nhau. Sự thay đổi môi trường nung oxi hoá hoặc khử ảnh hưởng trực tiếp đến màu sắc, bề mặt, tính chất của lớp men trên sản phẩm. Thông thường, men hoả biến được nung trong môi trường khử, sự biến đổi số oxi hoá của các oxit đa hoá trị trong môi trường khử được thể hiện như sau:
VD: Fe+3 => Fe+2 => Fe
Sự thay đổi số oxi hoá của sắt trong môi trường nung dẫn đến sự thay đổi màu sắc của lớp men từ màu nâu đỏ (Fe+3) đến màu màu xanh nhạt (Fe+2) đến ánh kim loại (Fe). Sự biến đổi màu này diễn ra liên tục, từ từ, tạo nên sự đậm nhạt khác nhau ở các vị trí trên sản phẩm. Hoặc ở các sản phẩm khác nhau tráng cùng một loại men, do vị trí trong lò nung khác nhau nên bề mặt men nhận được tác động khác nhau từ ngọn lửa và dòng không khí nóng với tính chất khử đậm nhạt khác nhau.
Như vậy, chính sự thay đổi nhiệt, môi trường (khử - oxi hóa) trong quá trình nung tạo ra màu sắc đậm nhạt, vân hoa một cách ngẫu nhiên làm cho sản phẩm có tính độc đáo, tạo bất ngờ cho chính người làm gốm (người thợ cũng hồi hộp, bất ngờ vì mở lò mới biết sản phẩm có hoa văn màu sắc như thế nào). Do đó, sản phẩm sử dụng men hoả biến luôn đa dạng và mang tính “độc”, bởi lẽ với sản phẩm men hỏa biến, không bao giờ có hai sản phẩm giống nhau 100%. Đây chính là ưu điểm, đồng thời cũng là nhược điểm của dòng men này. Để sản xuất loại men này, mong muốn của người sản xuất là khống chế và chế tạo được sản phẩm có màu sắc và hoa văn theo ý mình. Qua nghiên cứu lý thuyết và thực tế thử nghiệm, đến nay khi sản xuất men hoả biến có thể ổn định được tính chất cơ lý hóa của men, còn về màu sắc và vân hoa của men chỉ mang tính định hướng một cách tương đối (dự đoán được xu hướng màu sắc vào vân hoa), chứ không chắc chắn về trạng thái màu sắc và vân hoa của sản phẩm.
Qua một thời gian tìm hiểu, nghiên cứu, đội ngũ kỹ thuật của Công ty TNHH Ceratech đã thử nghiệm thành công một số bài men và quy trình nung có khả năng định hướng về màu sắc và vân hoa khá tốt, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình áp dụng vào sản xuất.
Bề mặt men sáng, bóng, không có lỗi như bọt khí, sôi rỗ, màu sắc và hoa văn có thể dự đoán trước tương đối chính xác.
Thực hiện bài viết: Kỹ sư Vũ Thùy Trang.
